Emil Cyran
Emil Cyran - urodził się 20 listopada 1886 w Bogunicach k. Raciborza w rodzinie Edmunda i Marii z domu Skaba. Był pierworodnym z sześciorga rodzeństwa. Wczesne dzieciństwo spędził w Westfalii, gdzie rodzina zawędrowała za pracą. Po kilku latach jednak wróciła na Śląsk, gdzie ojciec Emila - Edmund Cyran otrzymał pracę w kopalni "Johann Jacob” (późniejsza "Rymer") w Rybniku, w której pracował jako sztygar. Rodzina Cyranów zamieszkała w Niewiadomiu w wybudowanym przez siebie domu. Edukacje rozpoczął młody Emil w tamtejszej szkole powszechnej.
Być może ojciec chciał by Emil został księdzem, lub zakonnikiem. W wieku 14 lat zostaje bowiem on posłany do nowo utworzonego we Wrocławiu Karłowicach Klasztoru Ojców Franciszkanów, gdzie być może rozpoczął nowicjat w zakonie. Jednak 4 lata później, w 1904r. wbrew woli ojca przenosi się z Wrocławia do Głupczyc (Leobschütz), by tam kontynuować naukę Królewskim Gimnazjum Katolickim. Maturę zdaje 22 marca 1909r.
Królewskie Gimnazjum Katolickie w Głupczycach, gdzie zdał maturę Emil Cyran,
a informacja w sprawozdaniu szkoły za rok 1909 o zdanej maturze i kierunku studiów
Kolejnym krokiem - być może w kierunku zostania osobą duchowną były studia teologiczne we Wrocławiu. Jednak po raz kolejny - szybko się zorientował, że jego powołanie jest inne i już po pierwszym semestrze przeniósł się na medycynę.
Tam też związał się z konspiracyjną organizacją - Koło Braterskiego Związku Młodzieży Polskiej "Zet", gdzie m. in. przeprowadzał szkolenia wojskowe . Szefował referatowi przysposobienia wojskowego i wychowania fizycznego dla wszystkich organizacji studenckich na tym terenie. Zorganizował na terenie Wrocławia jedną z pierwszych drużyn harcerskich. W latach 1911-1914 pełnił funkcję instruktora Towarzystw Czytelni Ludowych na Górnym Śląsku.
W tym też czasie (zima 1911/1912) zostaje powołany do służby wojskowej, którą odbywa w 11 pułku grenadierów we Wrocławiu. 31 maja 1944r. kończy studia, a niecałe pół roku później - 22 września 1914 r. otrzymał dyplom lekarski.
Pierwsze dwa lata I wojny światowej spędził w armii niemieckiej na froncie zachodnim (najpierw w szpitalu polowym, później w okopach).
Emil Cyran jako oficer medyczny na froncie
zachodnim w Ardenach (Francja), kwiecień 1915r.
Po powrocie z frontu, z powodu choroby, w maju 1916r. rozpoczyna pracę jako asystent uniwersyteckiej kliniki neurologiczno-psychiatrycznej we Wrocławiu, gdzie wydaje Polakom zaświadczenia odraczające służbę wojskową. 15 stycznia 1918 r. uzyskał stopień doktora nauk medycznych broniąc pracę pt. Akromegalia a cukrzyca.
W 1917r. był współzałożycielem Towarzystwa Oświaty na Śląsku im. św. Jacka w Opolu. W tym też roku żeni się po raz pierwszy - z Ireną Hankówną, córką bytomskiego lekarza.
Niestety Irena - umiera w 1920r. zostawiając Emila Cyrana z pierworodnym synem Henrykiem (ur. 12 października 1920r).
W 1918r. opuszcza Wrocław i przenosi się do Bytomia gdzie organizował konspiracyjne kursy sanitarne, i pracował jako lekarz specjalista w chorobach nerwowych. 27 listopada 1918r. w Poznaniu na Zjeździe Polskich Lekarzy Wielkopolski, Prus i Śląska, reprezentował śląskie środowiska lekarskie. Kilka dni później, także w Poznaniu wziął udział w obradach Polskiego Sejmu Dzielnicowego.
Na początku 1919r. przystąpił do tworzącej się Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, a także wraz ze swoim teściem - dr Maksymilanem Hanke "Klub Obywatelski" w Bytomiu.
dr Maksymilian Hanke - teść, współpracownik dr Emila Cyrana,
siedzi po prawej stronie Wojciecha Korfantego
Gdy 27 kwietnia 1919r. powstało Towarzystwo Polskiego Czerwonego Krzyża - Emil Cyran zorganizował na Śląsku jego odpowiednik - Okręgową Radę Opiekuńczą na Górny Śląsk. Następnie został przez delegata Czerwonego Krzyża dr. Mieczysław Krzyżankiewicza w Berlinie mianowany podkomisarzem Polskiego Czerwonego Krzyża na Górny Śląsk. Dr Cyran, w związku z tym rozpoczął organizację przyszłej administracji Polskiego Czerwonego Krzyża, a także podjął się zorganizowania akcji sanitarnej na wypadek wybuchu powstania. Niestety dopiero po I powstaniu śląskim jego praca zaczęła przynosić owoce. Organizacja tak dobrze się rozwijała i funkcjonowała, że w 1920r. w Bytomiu powstała Centrala PCK, zaś sieć powiatowych delegatur sięgnęła 20 (w tym w Lublińcu). Pod koniec roku z inicjatywy Emila Cyrana odbył się pierwszy kurs dla przyszłych sanitariuszek (zajęcia odbywały się w Gliwicach, Zabrzu, Bytomiu i Katowicach). Cyran prowadził także szkolenia sanitarne dla pomocniczych sił nauczycielskich, dla żeńskiej organizacji POW GŚl oraz dla drużyn harcerskich.
Emil Cyran
Co prawda Emil Cyran nie wziął udziału w I powstaniu, jednak PCK przez niego kierowany wypłacał zapomogi inwalidom, wdowom, sierotom i rodzinom przebywających w więzieniach i szpitalach powstańców. Opłacał pogrzeby a nawet koszty obrońców w procesach sądowych.
W lutym 1921r. powstał Główny Inspektorat DOP, przy którym utworzono referat sanitarny - który oczywiście objął Emil Cyran. Po wybuchu III powstania Centrala PCK weszła w skład sanitariatu powstańczego. Do służby stanęło prawie 2 tyś sanitariuszy i sanitariuszek w większości przeszkolonych dzięki wiedzy i zaangażowaniu dr Cyrana. Podczas powstania kierował sektorem sanitarno-gospodarczym.
Podpis Emila Cyrana z roku 1921r
Podczas III Powstania Biuro Centralnego Komitetu Czerwonego Krzyża Górnego Śląska zostało przeniesione do Szopienic i mieściło się w budynku tzw. willi Jacobsena.
Willa Jacobsena w Szopienicach
Emil Cyran angażował się w prace oświatowe i wydawnicze. Był redaktorem wychodzącego od stycznia 1921r. "Gońca Śląskiego", a także współpracował z redakcją "Powstańca".
W 1922 r. został wybrany na członka Komitetu Głównego PCK w Warszawie. Już w maju 1922r. udaje się do Lublińca, celem przejęcia Szpitala Psychiatrycznego i zabezpieczenia przekazywanego stronie polskiej ruchomości i inwentarza folwarcznego. Zostaje także członkiem delegacji, która 14 maja 1922r. udaje się z Lublińca na poligon w Biedrusku - by tam, wręczyć 74 pułkowi piechoty ufundowany przez mieszkańców miasta - sztandar.
22 czerwcu 1922r. Śląska Rada Wojewódzka powierza oficjalnie Emilowi Cyranowi stanowisko dyrektora Śląskiego Zakładu Psychiatrycznego w Lublińcu, którą to funkcję przejął od dr Otto Oskara Klinke.
dr Emil Cyran w środku z laseczką,
wśród personelu medycznego między innymi:
druga od lewej siedzi dr Kazimiera Marxen,
zaś czwarty od lewej dr Mateusz Siemionkin
W okresie międzywojennym szpital w Lublińcu był znaczącą jednostką psychiatryczną na tle kraju, uległ rozbudowie, a uhonorowaniem jego znaczenia było m. in. zorganizowanie w dniach 08–10.06 1924 r. V Zjazdu Psychiatrów Polskich.
Śląski Zakład Psychiatryczny
W 1923r. Emil Cyran, będąc od 3 lat wdowcem, żeni się po raz drugi. Jego wybranką była Janiną Sterz (ur. 18 październik 1895r.), z którą będzie miał dwoje dzieci: córkę Ewę (1925 – 2009) i syna Andrzeja (1927 – 2003).
W roku 1928 otwarto przyszpitalną aptekę. Przed wybuchem II wojny światowej w Śląskim Zakładzie Psychiatrycznym, kierowanym przez dr Cyrana - rocznie przyjmowano ok. 500 chorych i tylu mniej więcej wypisywano.
Budynek administracyjny, w którym na piętrze mieszkał dyr. Cyran.
Emil Cyran należał do Towarzystwa Lekarzy na Śląsku, był członkiem Odwoławczego Sądu Koleżeńskiego Związku Gospodarczego Lekarzy Polaków na Śląsku i przewodniczącym sekcji lekarzy psychiatrów w Związku Gospodarczym. W 1927r. wziął udział w Międzynarodowym Zjeździe Psychiatrów we Wiedniu.
Dr Emil Cyran, na zdjęciu drugi od lewej wraz z księdzem Janem Szymałą
w drugim rzędzie pierwszy od prawej - Henryk Gaczek (lata przedwojenne)
Współpracował z księdzem Janem Szymałą, który w okresie międzywojennym był między innymi kapelanem Zakładu Psychiatrycznego. Wspierał ruch harcerski w Lublińcu. Należał do Koła Przyjaciół Harcerstwa. Przeprowadzał kursy sanitarne dla harcerzy Hufca Lubliniec.
Emil Cyran angażował się w działalność Związku Obrony Kresów Zachodnich. Był prezesem Oddziału Powiatowego i członkiem Rady Naczelnej Związku. W 1934r. został wybrany na wiceprzewodniczącego Komitetu Badań Historii Ruchu Niepodległościowego byłej Dzielnicy Pruskiej w Poznaniu. Był także członkiem Zarządu - Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku, które zajmowało się ożywieniem i popieraniem nauki i sztuki polskiej na Śląsku, gromadzeniem zabytków kultury oraz szerzeniem wśród ogółu zrozumienia dla swojej działalności.
Dr Emil Cyran - satyra autorstwa Stanisława Janickiego
Będąc członkiem Rady Miejskiej w Lublińcu, a w latach 1934-1935 jej przewodniczącym zainicjował budowę Wojewódzkiego Zakładu dla Głuchoniemych, a także wraz z księdzem Szymałą budowy bursy gimnazjalnej dla uczniów pochodzących z Opolszczyzny - od 1925r. był zastępcą przewodniczącego Pierwszej Śląskiej Bursy Gimnazjalnej im. Ks. Konstantego Damrotha w Lublińcu
Angażował się również w budowę Katedry Chrystusa Króla w Katowicach będąc członkiem sekcji propagandowo-finansowej przy Komitecie Budowy Katedry. Pełnił funkcję prezesa Śląskiego Związku Towarzystw Pszczelniczych.
W latach 1926-1938 w lublinieckim zamku mieścił się Dom Pracy Przymusowej, miał on niezależny od Zakładu budżet oraz majątek, jednak podlegał dr Emilowi Cyranowi. Dr Cyran był także członkiem Rady Szpitala w Lublińcu.
W 1939 roku jeszcze przed wybuchem II wojny światowej jego nazwisko znalazło się w niemieckiej księdze gończej.
Niemiecka Lista Gończa - Sonderfahndungsbuch Polen
W kampanii wrześniowej w stopniu majora wziął udział jako lekarz utworzonego przez 5 Wojskowy Szpital Okręgowy w Krakowie - Szpitala Wojennego nr 101, z którym 17 września przedostał się do Rumunii. Tam pełnił funkcję naczelnego lekarza obozów internowanych oficerów polskich w Călimăneşti i Targu Jiu. Od lutego 1941r. przebywał w niewoli niemieckiej pełniąc funkcję jenieckiego lekarza naczelnego w Oflagu Dorsten VIE, następnie Stalagu VIF w Bocholt, a od 1944r. lekarza naczelnego jeńców rosyjskich w Münster. W obozie rosyjskim sabotując polecenia niemieckich władz obozowych uratował życie kilkuset jeńcom radzieckim. Po zakończeniu wojny został skierowany przez władze angielskie do szpitala w Badburgu, a następnie do polskiego obozu w Emmerich.
Po zakończeniu wojny wrócił do Lublińca i 1 maja 1946 roku, dzięki wstawiennictwu wojewody katowickiego Jerzego Ziętka, byłego powstańca śląskiego, został ponownie dyrektorem szpitala, który zmienił nazwę na Państwowy Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych. Emil Cyran zajął się jego odbudową i rozbudową. W 1952r. na bazie kierowanego przez niego szpitala utworzono Katedrę i Klinikę Psychiatrii Śląskiej Akademii Medycznej.
Doktor Emil Cyran
W latach 1946-49 pełnił funkcję pełnomocnika PCK na powiat lubliniecki. Udzielał się aktywnie w Towarzystwie Rozwoju Ziem Zachodnich. Przewodniczył Komisji Egzaminacyjnej I i II stopnia dla specjalizacji psychiatrów w województwie katowickim.
W październiku 1961 roku z jego inicjatywy, otwarto Zasadniczą Szkołę Medyczną Psychiatrycznych i Ogólnych Asystentek Pielęgniarskich dla Pracujących, która miała zaspokajać potrzeby kadrowe szpitala psychiatrycznego.
Dr Emil Cyran - pierwszy od prawej
wraz ze swoimi współpracownikami ze Szpitala
drugi od lewej Henryk Gaczek (lata powojenne)
Dzięki zaangażowaniu się w utworzenie Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego w pałacu w Kochcicach - przez dr. Emila Cyrana, który był nie tylko pomysłodawcą tego projektu, ale i nadzorował jego przebudowę na potrzeby szpitala - został on oddany do użytku w kwietniu 1963r.
Niecodzienne wydarzenie miało miejsce 7 grudnia 1965r. kiedy to w Auli Leopoldinie Uniwersytetu Wrocławskiego doszło do uroczystego odnowienia doktoratu Emila Cyrana.
Emil Cyran zmarł 12 sierpnia 1966 w szpitalu w Katowicach
i 15 sierpnia został pochowany na cmentarzu w Bysławiu (powiat tucholski).
Grób Emila Cyrana na cmentarzu w Bysławiu
1 kwietnia 1970 roku uroczyście obchodzono 75-lecie szpitala z udziałem wojewody Jerzego Ziętka i odsłonięto pamiątkową tablicę poświęconą osobie dr Emila Cyrana. Jednocześnie nadano szpitalowi jego imię.
Także jedna z ulic lublinieckich, biegnąca przy Domu Kombatanta i Szpitala, aż do Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Miasta, została poświęcona doktorowi Emilowi Cyranowi.
Emil Cyran był uhonorowany wieloma odznaczeniami i medalami, między innymi: Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta, Orderem Sztandaru Pracy I Klasy, Złotą Odznaką - Zasłużonemu w Rozwoju Województwa Katowickiego, Odznaką za wzorową pracę w służbie zdrowia.
Na podstawie:
ActaMedicorum Polonorum zeszyt 2, 2015r
Encyklopedia Powstań Śląskich
Życiorys - napisany przez Emila Cyrana w 1921r.
Szkice Lublinieckie 5, Lubliniec 2000r.
Józef Grzegorzek - Pierwsze powstanie śląskie 1919 roku w zarysie
Nowiny, 1917, R. 7, nr 147
Gazeta Robotnicza, 1921, R. 26, nr 112
Informator Gminny - Lyski, 2022, nr 7
Dlatego, 2013, nr 5 (257)
Trybuna Robotnicza, 1966, nr 192
Księga pamiątkowa VIII Zjazd Absolwentów i Nauczycieli Liceum Ogólnokształcącego w Głubczycach.
Stanisław Janicki - Polska współczesna w krzywym zwierciadle
Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego, 1925, R. 4, nr 43
Gazeta Lekarska Śląska Polskiego, 1939, R. 4, z. 1
https://silesia.edu.pl/index.php/Cyran_Emil
Archiwum Hufca Lubliniec
Fotopolska